Objawy autyzmu u dzieci

Wyobrażenia na temat objawów autyzmu u dzieci są bardzo różne, podobnie jak wiele jest bardzo różnych zachowań, sygnałów i dolegliwości, jakie przejawiają osoby ze spektrum. Określenie „spektrum autyzmu”, które obecnie jest stosowane przez specjalistów, pokazuje, że to zaburzenie może mieć różne objawy i różne ich natężenie. Obrazowo rzecz ujmując spektrum to coś w rodzaju skali, ale przestrzennej, przypominającej pajęczynę. W jakim miejscu tej „pajęczyny” jest dana osoba, zależy od tego, jaki jest stopień samego autyzmu, ale także jak rozwinięta jest inteligencja tej osoby i jej sposób komunikowania się z otoczeniem.

Dobrze funkcjonująca osoba ze spektrum autyzmu, o wysokiej inteligencji i bez problemów z mową (kiedyś takie osoby nazywano „z zespołem Aspergera”, obecnie nie stosuje się tej nazwy w diagnostyce i terapii) będzie rozwijać się i dorastać w inny sposób, niż osoba z dużym nasileniem zaburzeń. To oznacza, że dostanie „od świata” inny przekaz, spotka się z innymi reakcjami, a to też będzie wpływać na jej emocje.

Kiedy pojawiają się pierwsze objawy autyzmu?

Autyzm to inny sposób funkcjonowania mózgu, w dużej mierze (choć nie tylko) przekładający się na to, jak osoba ze spektrum funkcjonuje w życiu społecznym. Dlatego część objawów autyzmu staje się widoczna dopiero w wieku, w którym większość dzieci wchodzi w relacje, zaczyna wspólne zabawy, dołącza do grupy rówieśników. Wielu rodziców dzieci z autyzmem dowiaduje się dopiero od wychowawców w przedszkolu czy szkole, że zachowania ich dziecka nie są typowe w tym wieku. Sami przywykli do tego, że dziecko wymaga od nich dużo uwagi i cierpliwości. Nie mając porównania (np. własnych starszych dzieci albo rówieśników dziecka w rodzinie czy wśród znajomych), nie podejrzewają niczego niepokojącego.

Kiedy więc pojawiają się pierwsze objawy autyzmu? Tego zaburzenia na pewno nie można jednoznacznie stwierdzić u noworodka czy niemowlęcia. Są jednak pewne objawy, które mogą sugerować, że w przyszłości dziecko może potrzebować dokładnej diagnostyki autyzmu.

Jak rozpoznać autyzm u niemowląt?

Rozpoznania w tym okresie życia postawić nie można, ale wczesne objawy, które mogą (choć nie muszą) być związane ze spektrum to m.in.:

• znaczne problemy z samoregulacją, np. nasilone problemy z zasypianiem, niepokój, drażliwość, częsty płacz, kolki;
• zaburzony lub opóźniony rozwój mowy – np. dziecko nie próbuje gaworzyć, nie próbuje się komunikować z rodzicami, mimo ukończenia dwóch lat nie mówi (choćby przekręcając czy wymawiając słowa „po swojemu”);
• nietypowy rozwój społeczny: brak zainteresowania twarzami, osobami w otoczeniu, unikanie kontaktu wzrokowego, niereagowanie na swoje imię;
• nadwrażliwość lub podwrażliwość sensoryczna, np. dziecko nie lubi dotyku, przytulania; nie znosi ucisku materiału (skarpetek, czapki, rajstop, ubrań ze szwami i metkami); reaguje płaczem i lękiem na kąpiel, polewanie głowy wodą, mycie włosów; nie toleruje niektórych pokarmów, np. takich z grudkami, zmuszających do gryzienia i żucia. Dziecko może być nadwrażliwe na migające światła, dźwięki, zapachy (np. reaguje dużym niepokojem i płaczem po przebywaniu w tłocznym, gwarnym miejscu), ale może też być podwrażliwe na bodźce bólowe – np. uderzać się, mocno ciągnąć i pocierać części ciała.

Trzeba przy tym pamiętać, że wymienione objawy mogą mieć inne przyczyny niż autyzm. Kolki czy wybiórczość pokarmowa mogą mieć związek z pracą układu pokarmowego, alergiami. Przy problemach w komunikowaniu się dziecka trzeba najpierw sprawdzić jego słuch, wzrok itp.

Zawsze, gdy rodziców coś w zachowaniu dziecka niepokoi, powinni skonsultować się z pediatrą.

Jakie jeszcze są objawy autyzmu u dzieci?

Poza wymienionymi wyżej kwestiami, typowe dla spektrum autyzmu są:

• Niechęć do jakichkolwiek odstępstw od ustalonej rutyny. Dzieci często mają swoje przyzwyczajenia, ale u tych ze spektrum każda zmiana, nowy element codzienności wywołuje silny lęk, płacz, drażliwość. Czynności takie jak kąpiel, wyjście z domu, posiłek czy zabawa muszą przebiegać według ustalonego scenariusza. Kaszka zawsze musi być podana w tej samej miseczce, codziennie trzeba włożyć tę samą ulubioną bluzę, na spacer iść w to samo miejsce. Jeśli jakiegoś stałego punktu „programu” nie da się zrealizować, dziecko reaguje silnym niepokojem.
• Zamiłowanie do pewnego ustalonego porządku, który rodzicom może się wydawać niezrozumiały, np.: pokarmy na talerzu nie mogą się stykać ani ze sobą mieszać; zabawki muszą być poukładane w określonej kolejności.
• Stereotypie ruchowe – powtarzające się nietypowe ruchy.
• Zafascynowanie jakąś wąską dziedziną, całkowite pochłonięcie ulubioną czynnością. To może być układanie klocków, zainteresowanie jakimś działem wiedzy, pasja związana z konkretnymi przedmiotami. Typowe jest też to, że silne emocje budzą raczej przedmioty lub idee, a nie ludzie, zabawa z innymi dziećmi.
• Niechęć do kontaktu z innymi ludźmi. Nie tylko rówieśnikami, ale też dorosłymi, małe zainteresowanie osobami, które często pojawiają się w życiu dziecka (np. babcia, dziadek, ciocia, wujek).
• Trudności z rozumieniem norm społecznych. Małe dzieci ogólnie ich nie rozumieją, ale im są starsze, tym bardziej nimi „nasiąkają” – jednak tylko te neurotypowe, czyli o typowym rozwoju mózgu. U dzieci z autyzmem to tak nie działa. Nie uczą się zasad życia społecznego poprzez obserwację (mogą się natomiast ich nauczyć jak wzorów czy reguł, jeśli się im je odpowiednio wytłumaczy).
• U starszych dzieci i dorosłych - trudności z rozumieniem metafor, przenośni, żartów słownych, ironii; dosłowne rozumienie języka (u młodszych dzieci ogólnie rozumienie przenośni i sarkazmu nie jest jeszcze możliwe ze względu na stopień rozwoju mózgu).

Jak bawi się dziecko z autyzmem?

Ponieważ dzieci z autyzmem są różne i różne może być nasilenie objawów zaburzenia, na tego typu szczegółowe pytania nie można jednoznacznie odpowiedzieć. To, co zwykle się powtarza, to typowa dla autyzmu potrzeba rutyny, scenariusza, dopełnienia rozpoczętego działania. Duże skupienie na ulubionym zajęciu i małe zainteresowanie tym, by ktoś dołączył do zabawy. Ale to nie znaczy, że dzieci z autyzmem nie mają potrzeby kontaktu, akceptacji, że nie czują emocji. Problemem tych dzieci często jest to, że bardzo chcą mieć swoje miejsce w grupie, chcą być lubiane, a jednocześnie nie rozumieją niepisanych zasad życia społecznego. Trudno im wywnioskować z kontekstu sytuacji, jak należy się zachować, co powiedzieć, co zrobić. Często zachowują się jak przysłowiowy słoń w składzie porcelany, zrażając do siebie koleżanki i kolegów. Jeśli są odrzucane – cierpią, buntują się, przejawiają złość i lęk. To dlatego tak ważne jest, by w porę dostały wsparcie, odpowiednią terapię i by nauczyły się, jak radzić sobie w życiu społecznym. 

Czego potrzebuje dziecko z autyzmem?

Potrzeby w zakresie nauki i terapii zależą od stopnia zaburzeń i objawów. Inne oddziaływania będą potrzebne dzieciom w normie intelektualnej, a inne tym, u których zdiagnozowano niepełnosprawność intelektualną. Część dzieci potrzebuje pomocy logopedy, terapii integracji sensorycznej, czasem wsparcia dietetyka itd.

Każde dziecko potrzebuje zrozumienia i bezwarunkowej akceptacji rodziców, ale dzieci z autyzmem potrzebują tego w sposób szczególny. Bardzo ważne jest, żeby rodzice podążali za jego potrzebami, szanowali jego emocje. Próby naginania dziecka do własnych oczekiwań przynoszą fatalne skutki. Dziecko z autyzmem ma problem ze zrozumieniem świata, który bardzo często wydaje mu się przytłaczający i zagrażający. Potrzebuje mieć w tym kochających sojuszników – rodziców, nauczycieli, terapeutów. Swoją wspierającą postawą mogą oni dać dziecku z autyzmem coś ogromnie cennego: poczucie, że jest wartościowym człowiekiem, że zasługuje na miłość i szacunek. Z takim przekonaniem łatwiej mu będzie wejść w trudny wiek dojrzewania oraz dorosłość.

Fot. Shutterstock